Nguri-uri Basa lan Sastra Jawa: TEKS CRITA WAYANG

PERTEMUAN 9

A. KOMPETENSI DASAR

3.3 Memahami struktur teks, unsur kebahasaan, dan pesan moral dari teks lisan dan tulis yang berupa fiksi (wayang/cerkak/folklor/topѐng ḍhâlâng).

4.3 Mengapresiasi teks fiksi (wayang/cerkak/folklor/topèng ḍhâlâng) sesuai konteks secara lisan dan tulis.

B. TUJUAN

Setelah membaca teks dheskriptif, siswa dapat

1. menentukan unsur kebahasaan teks wayang/ topѐng ḍhâlâng dengan cermat.

C. RINGKASAN MATERI

UNSUR BASA TEKS CRITA WAYANG

Ing pasinaon kepungkur, wis disianoni babagan struktur teks crita wayang. Saiki bakal dijlentrehake babagan unsur basa sing digunakake ing teks crita wang, yaiku basa rinengga kang arupa tembung dasanama, tembung entar, tembung saroja, lan tembung garba. Ana uga unggah-ungguh basa. Supaya bisa mbedakake tembung-tembung kasebut, gatekno kanthi patitis materi ing ngisor iki.

Ciri Basane Teks Wayang (Teks Narasi)

1. Cirine wacan narasi mesthi nganggo tembung katrangan (wektu, panggonan, kahanan), tembung kriya, lakone runtut, migunanake basa rinengga utawa basa paesan.

Tuladhane:

Perang Baratayuda tambah dina ora mendha (1), tambah dina, ateges wis pirang – pirang dina wektu kanggo perang. (2) perang, wujud tembung kriya sing mbutuhake aksi. Lakone runtut, tegese urut-urutane critane runtut saka wiwitan nganti tekan pungkasan.

2. Basa rinengga

Basa rinengga yaiku basa sing dipaesi, basa sing didandani supaya dadi luwih endah. Carane ngrengga utawa ndandani bisa kanthi cara nganggo milih dasanama sing luwih alus utawa luwih endah, nganggo tembung entar, tembung saroja, tembung garba, lan sapanunggalane.

Jingglengana jlenterehan basa rinengga ing ngisor iki.

a. Dasanama yaiku tembung kang nduweni teges luwih saka siji.

Tuladhane:

“Layone prajurit wor suh karo kunarpane para pangeran lan raja wadyabala Kurawa lan Pandhawa. Ana sing bisa dirukti, disuceni lan disampurnakake, nanging isih luwih akeh sing ora karukti. Ambu anyir ludirane para prajurit campur bawur bangere bathang kewan tunggangan.”

Tembung layon, kunarpa dasanamane mayit (jenasah), dirukti dasanamane diopeni, ludira dasanamane getih, rah.

Tuladha liyane:

Ø Anak = putra, yoga, sunu, siwi,

Ø Bala = wadya, tantara

Ø Misuwur = kaloka, kondhang, kawentar, lan sapiturute.

b. Tembung entar yaiku tembung kang duwe teges ora salugune/salumrahe. Tuladhane:

”... Kula rumaos boten saged nglajengaken perang punika, ciut manah kula.”

Tembung ciut lumrahe kanggo barang, ananging dianggo manah/ati, sing tegese atine mamang, ora yakin. Tembung ciut manah kalebu tembung entar.

Tuladha liyane:

Ø Abang kupinge = nesu banget

Ø Dawa tangane = seneng njupuk barange wong liya

Ø Lunyu ilate = guneme (omongane) molah malih, mlenca-mlence lan sapanunggalane.

c. Tembung saroja yaiku tembung loro meh padha tegese digunakake bebarengan, kanggo mbangetake.

Tuladhane:

”Layone prajurit wor suh lan kunarpane para pangeran lan raja wadyabala Kurawa lan Pandhawa”

Tembung wadyabala, wadya tegese prajurit, bala tegese uga prajurit.

Tuladha liyane:

Ø Jalma manungsa

Ø Adhem ayem

Ø Abang mbranang, lan sapanunggalane.

d. Tembung garba, yaiku tembung loro utawa luwih kang digandheng dadi siji kanthi nyuda wandane.

Tuladhane:

”...Aneng pakuwoning wadyabala Pandhawa, putra wayah Pandu atetawang tangis amelas arsa, anggetuni sedane para pepundhene lan putra-putrane sing dadi bantening perang Baratayuda.”

Tembung aneng asale saka ana + ing kang digarba kanthi sandhi swara. Tuladha liyane:

Ø Jiwangga = jiwa + angga

Ø Sinom = isih + enom

Ø Priagung = priya + agung, lan sapanunggalane.

3. Unggah-ungguh basa

Unggah-ungguh basa iku diperang dadi loro, yaiku ukara kang nganggo tembung krama lan tembung ngoko. Krama iku ana loro, yaiku krama alus lan krama lugu, semono uga ngoko uga ana loro, yaiku ngoko alus lan ngoko lugu.

a. Ngoko Lugu

Yaiku ukara kang dumadi saka susunan tembung ngoko kabeh.

Ø Kanggo guneman marang sapadha utawa wong sing luwih nom

Ø Tuladha: Ando lunga menyang Solo numpak bis.

b. Ngoko Alus

Yaiku ukara kang dumadi saka susunan tembung ngoko kacampuran krama alus.

Ø Sing dikramakake tembung kriya lan sesulih

Ø Kanggo guneman marang wong nom sing diajeni utawa marang wong tuwa sing wis raket.

Ø Tuladha: Panjenengan tindak menyang Solo nitih bis.

c. Krama Lugu

Yaiku ukara kang dumadi saka susunan tembung krama lugu kabeh.

Ø Kanggo guneman marang sapadaha sing durung raket